Het Zwitserse architectenbureau Itten+Brechbühl AG (IB) heeft het "Sporthallenprovisorium Gloriarank" - tijdelijke sporthal Gloriarank - voltooid. De geprefabriceerde houten structuur, gelegen in het centrum van Zürich, zal een tijdelijke sportfaciliteit bieden tijdens de ontwikkeling van Forum UZH, een nieuw onderwijs- en onderzoekscentrum voor de Universiteit van Zürich (UZH).
Forum UZH, dat in de komende tien jaar gerealiseerd moet worden, is een belangrijk onderdeel van de grootschalige transformatie van de universiteitswijk van Zürich. Om het project te voltooien, moeten vier bestaande sporthallen worden verwijderd - ze zullen worden vervangen door nieuwe sportfaciliteiten in het Forum UZH-centrum. In de tussentijd, gedurende de komende tien jaar, zal de tijdelijke sporthal Gloriarank (in het Gloriarank gebied van UZH) dienst doen voor de universiteit en het nabijgelegen ETH Zürich Federal Institute of Technology, evenals de Kantonsschule (kantonschool) Rämibühl.
Een oefening in toereikendheid
IB werkte samen met houtconstructeur en bouwbedrijf Hector Egger Gesamtdienstleistung AG om een cirkelvormig gebouw te ontwerpen. De tijdelijke aard van de sporthal Gloriarank vereiste een ontwerp dat uiteindelijk gedemonteerd zou worden. Professor Daniel Blum, Associate Partner bij IB en de ontwerpleider van het project, zegt: "Dat geldt op de een of andere manier voor elk gebouw: alle gebouwen worden uiteindelijk op de een of andere manier gedemonteerd." Hij vervolgt: "We moeten ons losmaken van het concept van een 'afgewerkt gebouw' en het gebouwde weefsel dat onze omgeving vormgeeft zien als een heel systeem dat voortdurend verandert. De opdracht om een sporthal te ontwerpen, met een verwachte levensduur van tien jaar, was een geweldige kans om deze gedachte uit te werken en te proberen een specifiek, en hopelijk mooi, antwoord te vinden."
De aanpak voor het ontwerpen van de tijdelijke sporthal Gloriarank is een oefening in toereikendheid - alleen doen wat nodig is, niet meer of minder. "Ik begon niet met een formeel idee of een ontwerprichtlijn", zegt Blum. De architect koos voor een gezamenlijke aanpak en vroeg elk lid van het planningsteam naar hun specifieke, minimale eisen op het gebied van ontwerpelementen - ruimte, licht, temperatuur, constructie - voor elke kamer, waarbij ze deze groepeerden op basis van noodzaak. "Een douche stelt andere eisen dan een sporthal. Een plantenkamer heeft geen verwarming of ventilatie nodig. Een trap hoeft niet binnen te zijn," zegt de architect. (Een noodtrap bevindt zich aan de buitenkant van het gebouw om compact te blijven en een technisch eenvoudige vluchtroute te creëren). Blum voegt eraan toe: "Zo ontstonden de drie in elkaar grijpende volumes van het gebouw - ze huisvesten verschillende onderdelen van het programma, elk met specifieke eisen. Pas daarna zijn we begonnen met het ordenen van de volumes om adequate antwoorden te vinden op de uitdagende stedelijke context van de locatie, waaronder de smalle begrenzing, de steile helling en een aangrenzend monumentaal pand."
IB werkte samen met Hector Egger Gesamtdienstleistung AG om een systeem te ontwikkelen met een hoge mate van prefabricage - een systeem waarmee het gebouw gedemonteerd en op een andere locatie weer opgebouwd kon worden.
Een gebouw dat zowel opvalt als erbij hoort
De constructie van de drie verdiepingen tellende sporthal, een overwegend houten gebouw, maakt minimaal gebruik van beton en staal. Ter plaatse gestort beton (dat kan worden verwijderd en hergebruikt) is gebruikt voor de fundering en het behoud van de steile helling van de locatie - de sporthal staat op een steile helling gevormd door een scherpe bocht in de straat (Gloriastrasse). De vloerplaat van de begane grond is een houten constructie. Voor de twee trappen is staal gebruikt vanwege de brandveiligheid. "In de wedstrijdfase stelden we voor om schanskorven gevuld met stenen te gebruiken voor de fundering en de keermuur. Het bleek echter dat dit te ambitieus was wat betreft ruimtegebruik en draagvermogen. Beton is in die zin nog steeds een efficiënt bouwmateriaal," zegt Blum.
De sporthal is opgetrokken uit onbehandeld larikshout en onderscheidt zich sterk door zijn materialiteit. Het is een utilitair gebouw met een duidelijke warmte en past goed in het stedelijk weefsel. In een wijk met meerdere beschermde gebouwen is het belangrijk om een evenwicht te vinden tussen de vorm van de sporthal en de locatie ervan.
"Het was erg belangrijk dat we geen genoegen namen met functionele en ecologische aftrek bij het vinden van een adequate uitdrukking voor dit kleine gebouw in wat een blootgestelde positie en een traditionele, stedelijke omgeving is," zegt Blum. "Uiteindelijk hebben we te maken met een huis in een stad - of het nu tien jaar of honderd jaar staat, een huis moet rekening houden met de behoeften van zowel de stad als de klant en de gebruiker. Hier, op de Gloriarank, was de relatie met het aangrenzende monumentale gebouw van Bruno Giacometti - een belangrijke protagonist van de Zwitserse modernistische architectuur en broer van de beroemde beeldhouwer en kunstenaar Alberto Giacometti - van groot belang voor ons. Als gevolg hiervan vormt het ingangsvolume van de sporthal een klein plein samen met het Giacometti-gebouw [de voormalige Instituten voor Bacteriologie, Farma-Oncologie en Sociale Geneeskunde van het UZH, nu het Centrum voor Microscopie en Beeldanalyse]. Bovendien zijn de andere twee in elkaar grijpende volumes geplaatst in overeenstemming met de aangrenzende schalen, die verbazingwekkend divers zijn op dit kleine perceel."
Een gevel met ritme
De houten gevel van de sporthal heeft zowel een zelfverzekerde als strenge uitstraling en is ontworpen met een bijzonder prettig ritme - het gebouw staat zijn mannetje in wat anders een betonnen stedelijke omgeving is. "Een sterk ritme helpt de gevel om het proces van verkleuring toe te laten als onderdeel van zijn fysieke expressie, iets dat kenmerkend is voor onbehandeld hout," zegt Blum. "Het leidmotief van het ritme van de gevel is gebaseerd op een standaardmaat voor houten panelen, waardoor houtafval wordt geminimaliseerd."
IB heeft het gevelritme van het gebouw aangepast aan de drie volumes. De gevel van het grootste volume heeft de grootste panelen, wat overeenkomt met naburige gebouwen die vrij groot van schaal zijn. Aan de zuidkant heeft het getrapte volume van de kleinste gevel een kleinschalig ritme. "Het volumetrische gebaar en de aanpassing van het ritme zijn gericht op de congruentie van volume en schaal en op een respectvolle dialoog met het bestaande gebouwde weefsel," zegt Blum.
Een uitdagende locatie
De locatie en het kleine perceel van de sporthal vormden een uitdaging voor houtbouwbedrijf Hector Egger. Rondom het terrein loopt een tramlijn - die aan drie kanten grenst aan de Gloriastrasse - en dus moesten er steigers worden geplaatst om zowel de bouwvakkers als het publiek te beschermen.
Time-lapse video van de bouwvoortgang van Sporthallenprovisorium Gloriarank:
"Het hele gebouw is een puur houten structuur en Hector Egger was ambitieus om het zo te houden, zelfs toen het een beetje lastig werd," zegt Blum. "De locatie heeft hoogtebeperkingen. Om ervoor te zorgen dat we de maximale hoogte niet zouden overschrijden, vanwege bouwhoogtes in de hallen op de eerste verdieping, kozen we voor houten balken van beukenfineer en vrij massieve [glulam] steunen. We zijn bijzonder blij met het resultaat."
Duurzaamheidsmaatregelen
Het ontwerp en de bouw van de sporthal voldoen aan de bouwnormen Minergie-P en Minergie-ECO: Minergie is een Zwitserse bouwnorm voor comfort, efficiëntie en klimaatbescherming. "De Minergie-bouwnormen werden [aan het begin van het project] gespecificeerd," zegt Blum. "Deze labels zijn niet ontwikkeld voor tijdelijke gebouwen en omvatten geen belangrijke gebieden van duurzaamheid zoals toereikendheid en herbruikbaarheid, maar we zijn erin geslaagd om aan de eisen te voldoen."
De beglazing is geïntegreerd in het gevelpatroon en de schaduw wordt verzorgd door externe vaste verticale lamel-"gordijnen" met een aangepaste diepte. De weinige ramen op het zuiden van de sporthal zijn voorzien van een extra zonwerende folie. Een gematigde beperking van de raamopeningen gaat oververhitting tegen, zonder dat dit ten koste gaat van de natuurlijke verlichting van het gebouw. Er werden commercieel verkrijgbare geprefabriceerde gevelelementen gebruikt om afval te voorkomen en optimaal gebruik te maken van transport. Eventuele slijtage kan eenvoudig worden gerepareerd of vernieuwd.
Onbehandelde materialen die een tijdelijke toestand symboliseren?
Het gebouw is opgebouwd uit overwegend onbehandelde materialen, iets wat symbool zou kunnen staan voor de tijdelijke staat ervan. Er ligt een duidelijke nadruk op de zorgvuldige scheiding van systemen zoals elementen met een verschillende levensduur en een verschillend doel, ecologie, demontage en zuinig beheer van hulpbronnen.
Vanuit Blums perspectief suggereert de architect het volgende: "Als we onze gebouwde omgeving gaan beschouwen als een systeem dat voortdurend verandert, zullen we altijd de voorkeur geven aan een 'ruw' materiaal boven een 'gespecialiseerd' product. Als het niet opnieuw kan worden gebruikt om dezelfde functie te vervullen, blijft het een bruikbaar materiaal in een andere hoedanigheid, een materiaal dat opnieuw kan worden geïntegreerd in een natuurlijke cyclus door composteren, smelten, enzovoort." Blum voegt eraan toe: "In dit specifieke project gaf de tijdelijke aard van het gebouw meer gewicht aan deze gedachtegang."
Het voornamelijk onbehandelde en zichtbare gebruik van OSB (georiënteerde houtvezelplaten) en HDF (georiënteerde houtvezelplaten met een hoge dichtheid) voegt een extra rauwe kwaliteit toe aan het hele project: OSB voor de geprefabriceerde muren en HDF voor de deuren. "OSB- en HDF-materialen hebben zeer goede mechanische eigenschappen die bijzonder nuttig zijn in een rationele constructie," zegt Blum. "Ze worden gemaakt van bijproducten van de houtproductie, wat ze interessant maakt. En ze vormen een aangename balans tussen een warme houtsfeer en een industriële uitstraling."
Functionaliteit vs persoonlijkheid
Het gebruik van materialen zoals onbehandeld lariks, OSB en HDF helpt om een gebouw te creëren met een hoge mate van functionaliteit. Voor sommige waarnemers en gebruikers mist het dan een gevoel van persoonlijkheid. Blum maakt niet automatisch een onderscheid tussen de twee: "Ik ben ervan overtuigd dat functionaliteit en persoonlijkheid niet noodzakelijk tegengesteld zijn. De methode die we gebruiken om ze te combineren, noemen we constructie en als we daarin slagen, noemen we het architectuur. Het is opvallend dat bij houtbouw de architectuur door de constructie heen naar voren kan komen. De aanwezigheid van hout helpt ook bij het Gloriarank project. Het licht dat door de grote ramen schijnt en de verticale houten lamellen als streepschaduwen op de vloer werpt, is bijvoorbeeld heel mooi - natuurlijk en zonder enige architectonische toevoeging."
"Het Gloriarank project ontleent zijn persoonlijkheid aan zijn functionaliteit, materialiteit en constructie", zegt Blum. Het kleurgebruik in het hele gebouw helpt bijvoorbeeld bij de oriëntatie en voegt karakter toe: rood linoleum op de begane grond, groen op de eerste verdieping en blauw op de tweede verdieping. De wandtegels in de doucheruimtes volgen dit kleurenschema. Het voorste volume van de sporthal herbergt kleedkamers, douches en toiletten - deze ruimtes zijn verbonden met de andere volumes via een centrale toegangsruimte.
"Tijdens de openingsceremonie van de sporthal hadden we een artistieke presentatie met een drumstel en vele basketballen. De ruimte was gevuld met ritme en lawaai - het was een geweldig moment om het gebouw tot leven te zien komen," zegt Blum. Een kunstinstallatie in de sporthal werd gemaakt door de in Zürich gevestigde kunstenaar San Keller en industrieel ontwerpbureau Kueng Caputo. Als onderdeel van de installatie staat een basketbalhoepel met een ongebruikelijk lang net op een verplaatste hoogte, waardoor normale kijk- en speelgewoonten worden uitgedaagd.
Waarom een tijdelijke sporthal?
Vanaf het begin was de behoefte aan het Sporthallenprovisorium Gloriarank te wijten aan de realisatie van Forum UZH in de komende tien jaar. Het voltooide houten gebouw aan de Gloriarank heeft een bepaalde uitstraling en aantrekkingskracht, die vragen oproept over waarom het een tijdelijke constructie is in plaats van een permanente. Blum hoopt dat het gebouw zo lang mogelijk in het centrum kan blijven staan.
"Zürich heeft een zekere reputatie op het gebied van tijdelijke gebouwen - er staat een provisorisch gebouw vlak naast het hoofdstation dat er al meer dan 60 jaar staat," zegt Blum. (Het Globus Provisorium werd oorspronkelijk voor acht jaar gebouwd en is nu het Coop Provisorium). "Maar alle gekheid op een stokje, de Gloriarank site past binnen een groter masterplan voor de ontwikkeling van de Universiteit van Zürich (IB is ook betrokken als algemeen planner). Zodra het UZH-complex klaar is en de sporthal in het hoofdgebouw van de universiteit klaar is, zal de sporthal Gloriarank haar taak op die locatie hebben vervuld. Het wordt dan heel interessant om te zien hoe we de constructie demonteren, verplaatsen en weer monteren."
Afmetingen Sporthallenprovisorium Gloriarank
Sporthal: 450 vierkante meter
Twee multifunctionele zalen: 170 vierkante meter en 180 vierkante meter
Fitnessruimte: 450 vierkante meter
Totale oppervlakte: 2.765 vierkante meter
